معنی واژه هجرت

هجرت، به حکم و وضع اول خودش باقی است. یعنی هجرت اختصاص به یک زمان معین و مکان معین نداشته است که چون پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله  از مکه به مدینه هجرت فرمودند، پس در آن وقت، وظیفه هجرت به تبع پیغمبر، بر دیگران لازم و واجب شد و دیگر بعد از زمان پیغمبر، هجرت موضوع و معنا ندارد.

نکته دیگری که مرحوم شهید مطهری به آن اشاره می‌کند، هدف از هجرت است که برای حفظ و نجات ایمان بوده و به زمان و مکان خاص، محدود نمی‌باشد. آن عالم فرزانه در ادامه چنین می‌افزاید:

از طرفی هجرت یعنی دوری گزیدن، کوچ کردن از وطن، همه را پشت سر گذاشتن. برای چه؟ برای نجات ایمان. معلوم است که چنین چیزی نمی‌تواند از نظر منطق اسلام، محدود به یک زمان معین و به یک مکان معین باشد؛ ولی البته شرایطی دارد.5

علاوه بر آن روایتی از آن حضرت نقل شده است که استمرار هجرت را می‌رساند:

لاتنقطع الهجره حتی تنقطع التوبه، و لاتنقطع التوبه حتی تطلع الشمس من مغربها؛6

هجرت پایان نمی‌گردد تا زمانی که توبه پایان پذیرد و توبه پایان نمی‌پذیرد تا زمانی که خورشید از مغرب طلوع کند.

بنابراین گستره هجرت در همه زمان‌ها و همه مکان‌ها است؛ از این رو پرداختن به آن، ضرورت همیشگی است. علاوه بر نکاتی که ذکر شد، می‌توان هجرت را سپری برای در امان ماندن خود بیان کرد که به انسان اختصاص ندارد؛ بلکه در همه موجودات زنده وجود دارد. طبیعی است انسان در جایگاه اشرف مخلوقات، موظف است علاوه بر حفظ جان و نیز حفظ حیثیت معنوی خود و خانواده و … تلاش نماید و در هر نقطه‌ای که راهی برای پیشرفت این امور نبود، به محلی که آماده برای رشد مادی و معنوی او است، انتقال یابد.7

هجرت از یک نظر، به دو قسم ظاهری و باطنی (معنوی) تقسیم می‌شود.

منظور، هجرتی است که جسم انسان مهاجر از منطقه‌ای به منطقه‌ای دیگر منتقل می‌شود.

وابسته بودن به سرزمینی خاص و دلدادگی به آن، از عوامل رکود افراد و جوامع به شمار می‌رود؛ از این رو یکی از مهم‌ترین و درخشنده‌ترین برنامه‌های ادیان آسمانی – به ویژه اسلام- مهاجرت است. با نگاهی گذرا به زندگی رهبران الاهی می‌بینیم هنگامی که رسالت خویش را در یک نقطه به اتمام می‌رساندند یا محیط را برای گسترش دعوت خویش، آماده نمی‌دیدند، هجرت می‌کردند و هجرت آن‌ها سرچشمه برکات فراوانی در طول تاریخ ادیان شد.

یکی از پیامبرانی که برای ادای رسالت خویش اقدام به هجرت کرد، حضرت ابراهیم علیه السلام بود که هجرت او در آیات مختلف قرآن، مطرح شده است؛ از جمله:

قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی‏ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم؛9

و [ابراهیم] گفت: «من به سوی پروردگارم هجرت می‌کنم که او عزتمند و حکیم است.

قرآن این سخن را بعد از نجات حضرت ابراهیم از آتش آورده است؛ هنگامی که آن حضرت، با جمعیت مؤمنان و هوادارانش، سرزمین بابل را ترک می‌کنند.10

حضرت موسی علیه السلام نیز هجرت‌های متعددی انجام داده که در قرآن به تفصیل آمده است.11 در اسلام نیز نخستین هجرتی که واقع شد، هجرت گروه قابل ملاحظه‌ای از مسلمانان – اعم از زن و مرد- به سرزمین حبشه بود. اما مهم‌ترین هجرت، هجرت پربار و حرکت آفرین پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله  بود که نه تنها سرنوشت مسلمانان آن عصر را تغییر داد؛ بلکه منشأ تحول تاریخ بشری شد، تا آنجا که تاریخ اسلام بر محور هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله دور می‌زند. هجرت، روح تازه‌ای در کالبد مسلمانان دمید و همه چیز را به نفع آن‌ها دگرگون ساخت و بشر را در مسیر جدیدی قرار داد که سرآغاز تشکیل حکومت اسلامی شد.

همان‌گونه که اشاره شد و از معنای لغوی هجرت نیز بر می‌آید، هجرت در معنای مکانی و خارجی، منحصر نیست. چه بسا هجرتی که از هجرت مکانی به مراتب مهم‌تر است. قبل از هجرت مکانی، باید هجرتی از درون آغاز شود؛ هجرت از اموری که با رسیدن به کمالات انسانی منافات دارد، تا در سایه آن، برای هجرت خارجی و مکانی آمادگی فراهم شود. با این نگاه به بیان انواع هجرت معنوی می‌پردازیم:

گناه همچون باتلاقی بد بو است که ورود و ماندن در آن، هلاکت انسان را در پی دارد. اگر کسی زشتی آن را احساس کند، حاضر نیست لحظه‌ای در آن بماند و تمام تلاش خود را در نجات از آن، صرف می‌کند. تنها راه بیرون آمدن از این باتلاق، عزم جزم جدی است که با هجرت واقعی امکان‌پذیر می‌باشد؛ هجرتی از ظلمت گناه به سوی نور و پاکی. در قرآن کریم می‌خوانیم: «وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ؛12 و از پلیدی دور شو».

در آیه 195 سوره مبارک آل عمران آمده است:

… فَالَّذینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فی‏ سَبیلی‏ وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ اللهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّواب؛

…آن‌ها که در راه خدا هجرت کردند و از خانه‌های خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند و جنگ کردند و کشته شدند، به یقین گناهانشان را می‌بخشم و آن‌ها را در باغ‌های بهشتی که از زیر درختانش نهرها جاری است، وارد می‌کنم. این پاداشی است از طرف خداوند. و بهترین پاداش‌ها نزد پروردگار است.

علامه طباطبایی رحمة الله علیه هجرت در آیه شریف را عام دانسته و می‌نویسد:

ظاهراً مراد از «مهاجران» در جمله: «فالذین هاجروا» معنایی است عمومی که شامل مهاجرت و دوری از شرک و هم دوری از فامیل و هم دوری از گناه می‌شود؛ چون کلمه «هاجروا» را مطلق آورده و همچنین مقابل آن، مسأله «اخراج از دیار» را ذکر کرده که همان هجرت به معنای اخص است. چون پس از مسأله هجرت، فرموده است: «لَأکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِم…»، و کلمه «سیئات» در اصطلاح قرآن کریم به معنای گناهان صغیره است، معلوم می‌شود که مراد از مهاجران، کسانی هستند که از گناهان کبیره اجتناب یا توبه می‌کنند و خدا هم از گناهان صغیره آنان صرف نظر می‌کند.13

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مادر اَنس فرمود:

اهجُری المَعاصیَ؛ فإنَّها أفضَلُ الهِجْرَه؛14

از گناهان، هجرت [دوری] کن که این، برترین هجرت است.

آن حضرت در کلامی دیگر، هجرت از گناهان را شریف‌ترین هجرت می‌دانند:

أشرَفُ الهِجرَه أن تَهجُرَ السَّیّئات؛15

شریف‌ترین هجرت، آن است که از گناهان، هجرت [دوری] کنی.

اصبغ بن نباته از امیرمؤمنان علیه السلام خطبه‌ای را نقل می‌کند که در بخشی از آن چنین آمده است:

…وَ یَقُولُ الرَّجُلُ هَاجَرْتُ وَ لَمْ یُهَاجِرْ إِنَّمَا الْمُهَاجِرُونَ الَّذِینَ یَهْجُرُونَ السَّیِّئَاتِ وَ لَمْ یَأْتُوا بِهَا؛16

معنی واژه هجرت

مردی می‌گوید: «من مهاجرت کرده‌ام»، در حالی که مهاجرت نکرده است. مهاجران کسانی هستند که گناهان را ترک کنند و انجام ندهند.

روح هجرت که همان فرار از ظلمت به نور و از گناه و نافرمانی خدا به اطاعت او است، در این هجرت وجود دارد؛ از این رو این هجرت لازم است، تا اگر به هجرت مکانی نیازی نداشت یا زمینه آن هجرت پیش نیامد، در پرتو این هجرت درونی، در صف مهاجران راه خدا در آید.

در طول تاریخ، افراد بسیار آلوده و گنهکاری بوده‌اند که در یک لحظه با تمام گناهان خود وداع کرده و به نور ایمان پیوسته‌اند و حتی بعضی از آن‌ها در صف زاهدان و عابدان قرار گرفته‌اند؛ از جمله:

در زمان امام کاظم علیه السلام مردی به نام بُشر در بغداد می‌زیست. وی از ثروتمندان بغداد بود. یک روز حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام از جلوی در خانه این مرد می‌گذشت. اتفاقاً کنیزی از خانه بیرون آمده بود و در همان حال، صدای ساز و آواز از آن خانه بلند بود. معلوم بود که بساط لهو و لعب پهن است و آوازه خوانان مشغول آوازخوانی هستند. امام از آن کنیز پرسید: «صاحب این خانه، بنده است یا آزاد؟» کنیز با تعجب گفت: «آزاد است». امام فرمود: «آزاد است که این صداها از خانه‌اش بیرون می‌آید. اگر بنده بود، این‌گونه نبود». امام این جمله را فرمود و رفت. کنیز که برگشت، بشر از او پرسید: «چرا دیر آمدی؟» گفت: «مردی که نشانه‌های صالحان در سیمایش بود، از جلوی در خانه عبور می‌کرد. چشمش که به من افتاد، پرسید: «صاحب این خانه، آزاد است یا بنده؟» گفتم: «آزاد است». او هم گفت: «بله که آزاد است. اگر عبد و بنده بود، این طور نبود» همین جمله، انقلابی در او ایجاد کرد. بشر، مجال کفش پوشیدن نیافت و پای برهنه دوید. احساس کرد این مرد باید امام کاظم علیه السلام باشد. خود را خدمت امام رساند و به دست و پای ایشان افتاد و گفت: «آقا! از این ساعت می‌خواهم بنده باشم؛ بنده خدا باشم». همان لحظه به دست امام توبه کرد؛ یعنی در همان لحظه از گناهان هجرت کرد و کناره گیری نمود.. او را «حافی» می‌گفتند به واسطه آن‌که پس از آن ماجرا همیشه پای برهنه بود و سبب پابرهنگی‌اش ظاهراً آن بوده که پا برهنه خدمت حضرت امام موسی علیه السلام دوید و به سعادت بزرگ رسید. بعضی نقل کرده‌اند که سرّ پابرهنگی او را از خودش پرسیدند، در جواب گفت:

وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً؛17

و خداوند، زمین را برای شما فرش گسترده‌ای قرار داد.

ادب نباشد که بر بساط شاهان با کفش روند.18

انسان، هرجا از وجود دشمن احساس خطر کند، به حکم عقل باید از آنجا فرار کند. نفس، دشمن‌ترین دشمن آدمی است. پیامبر خدا6 می‌فرماید:

أَعْدَی عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ؛19

دشمن‌ترین دشمن تو، نفسی است که در وجود تو قرار دارد.

خواهش‌های نفسانی، انسان را به ورطه هلاکت می‌اندازد. امیرالمؤمنین7 می‌فرماید:

اهْجُرُوا الشَّهَوَاتِ فَإِنَّهَا تَقُودُکُمْ إِلَی رُکُوبِ الذُّنُوبِ وَ التَّهَجُّمِ عَلَی السَّیِّئَات؛20

از شهوات، هجرت و دوری کنید؛ زیرا شما را به سوی ارتکاب گناهان و هجوم به زشتی‌ها هدایت می‌کنند.

امام خمینی قدس سره در این باره می‌فرماید:

هجرت، یک معنای بزرگ است و از همه هجرت‌ها مهم‌تر، هجرت از خودبینی و راه افتادن از این انانیت نفس و هجرت از خود به خدا است. هجرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله  از مکه به مدینه برای این بود که به بشر راه هجرت از خود به خدا را نشان بدهد. تعلیمات انبیا برای همین هجرت است که ما از ظلمات، از تاریکی‌ها، از خودخواهی‌ها، از نفسانیت‌ها، هجرت کنیم به سوی خدا و پشت کنیم به خودمان و به آمال شیطانی خودمان و رو کنیم به خدای تبارک و تعالی.21

آن عالم عظیم الشأن در تفسیر و تبیین آیه شریف: «… وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی الله…؛22 … و هر کس برای مهاجرت به سوی خدا و پیامبر او، از خانه خود بیرون رود، سپس مرگش فرار رسد، پاداش او بر خدا است…» می‌فرماید:

محتمل است که همین هجرت از خانه طبیعت باشد، از جهت نفس باشد. ممکن است بیت، همین بیت نفس انسان باشد؛ یعنی همین طبیعت که بیت نفس است و نفس در او محبوس است. ممکن است معنای آیه شریف این باشد که کسی که از این بیت نفس خارج شد، «مهاجرا الی الله و رسوله» رو آورد به خدا و رسول، و از آن چیزهایی که وادار می‌کند انسان را برای توجه به دنیا، توجه به آمال دنیایی، و باز می‌دارد انسان را از رسیدن به خدا‌، از رسیدن به حقیقت این تعلقاتی که انسان دارد به دنیا، که هر انسانی تعلق به دنیا دارد، و نفس متعلق به دنیاست، توجه به خود و آمال خودش دارد و اگر کسی از این بیت، از این بیت ظلمانی، از این بیتی که ما را باز می‌دارد از وصول به کمالات انسانی، خارج بشود و رو بیاورد به خدا، هجرت کند به سوی خدای تبارک و تعالی و رسول خدا، که آن هم هجرت به خداست، برسد تا آنجایی که «ادرکه الموت»؛ یعنی آن موت اختیاری که از برای اولیای خدا هست که از همه آمال خودشان دست برمی‌دارند و فانی می‌شوند در حق تعالی، یا این‌که در این مهاجرتی که می‌کند ادراک موت بشود همان موت معهود، این وقع اجره علی الله – این دیگر هیچ- بنابر آن احتمال اول، دیگر اجری جز این‌که خدا به او بدهد اجر دیگری را نمی‌خواهد. اصلاً برای او دیگر آمال و آرزویی نیست. فقط خدا را می‌خواهد.23

پایان این مقاله را با روایتی از امیرالمؤمنین7 زینت می‌دهیم که هجرت از خواهش‌های نفسانی را از نشانه‌های انسان عاقل بر شمرده است:

العاقِلُ مَن هَجَرَ شَهوَتَهُ و باعَ دُنیاهُ بِآخِرَتِهِ؛24

خردمند، کسی است که از شهوت خویش دوری کند و دنیایش را به آخرتش بفروشد.

توضیح مباحث «مهاجرت از عادت» و «هجرت عارفانه» و «آثار و اهداف هجرت» در شماره بعد خواهد آمد؛ ان‌شاءالله.

پی نوشت ها:

1. معجم مفردات الفاظ قرآن، راغب اصفهانی، اسماعیلیان، ماده هجر.

2. ماده «هجر» و مشتقاتش در قرآن کریم 27 بار آمده است.

3. گفتارهای معنوی، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، پانزدهم، 1374ش، ص 239.

4. نهج البلاغه، خطبه 189.

5. گفتارهای معنوی، ص 240.

6. مرآه العقول، محمد باقر مجلسی، سید هاشم رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، دوم، 1404ق، ج 10، ص 8.

7. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش، ج 4،‌ ص 91.

8. اقتباس از: تعالیم قرآن، ج 5، کد 4/114، جمعی از نویسندگان.

9. سوره عنکبوت: 26.

10. ر.ک: تفسیر نمونه، ج 10، ص 403 و ج 13، ص 451 – 453.

11. سوره قصص و سوره طه و …

12. سوره مدثر: 5.

13. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 88.

14. میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، قم، دفتر تبلیغات، سوم، 1370 ش، ج 10، ص 303.

15. أفضل الهجره ان تهجر ما کره الله؛ برترین هجرت آن است که از آنچه خدا خوش ندارد هجرت [دوری] کنی. افضل الهجره ان تهجر السّوء؛ برترین هجرت، آن است که از بدی هجرت [دوری] کنی.

16. بحارالانوار، ج 68، ص 232.

17. سوره نوح: 19.

18. اقتباس از: منتهی الآمال، محدث قمی، قم، دلیل، اول، 1379 ش، ج 3، ص 1480؛ منهاج الکرامه، ص 32؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 326؛ گفتارهای معنوی، ص 160.

19. بحارالانوار، ج 67، ص 64.

20. مستدرک الوسایل، میرزا حسین نوری، قم، آل البیت، 1408ق، ج 11، ص 343.

21. صحیفه نور، روح الله موسوی خمینی، ج 12، ص 59.

22. سوره نساء: 100.

23. صحیفه نور، ج 12، ص 59.

24. غررالحکم، ص 53.

این مجله مخصوص کودک و نوجوان می باشد.

پیام زن
ویژه مسائل زنان و خانواده

دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
محمد جعفری گیلانی
سید ضیاء مرتضوی

3

7733305
7738743
7733305
payam-zan_man@aalulbayt.org

قم، صندوق پستی 371…

پرسمان
فرهنگی، اجتماعی، دانشجویی

مرکز فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری
سید محمدرضا فقیهی
محمد باقر پور امینی
1380
3

7747240
7735473
7743816
info@porseman.net
www.porseman.n…

مبلغان
فرهنگی – تبلیغی
حوزه

1385/6/1
3
mbl

0