[خَ دَ] (اِ) درختي است بسيار سخت که از چوب آن نيزه و تير و زين اسب سازند و تير خدنگ و زين خدنگ به اين اعتبار گويند (از برهان قاطع) (از ناظم الاطباء) درختي است که چوب آن نهايت محکم و صاف و راست باشد چون اکثر از چوب آن تير مي سازند لهذا مجازاً اسم تير شده (غياث اللغات) نام درختي است که از چوب آن حناي زين و تير سازند و بعضي گويند گز است و چون بيشتر از آن چوب تير مي سازند بمجاز بمعني تير شهرت گرفته خدنگان جمع و گاهي تير خدنگ به اضافه استعمال کنند بهر مستعمل است( 1)(آنندراج) جنسي از تير « نشستن » و « کشيدن » و « زدن » از صفات اوست و با لفظ « جگر اوباز » و « جگردوز » تقدير چوبين که همواره سخت باشد و جناق زين نيز از او سازند (شرفنامهء منيري) نام درختي است محکم که از چوب آن تير و جناق زين سازند و نوعي از درخت گز است و چوب آن براستي موصوف (از انجمن آراي ناصري) درختي است نيک سخت که از چوب آن تير و نيزه سازند و معرب آن خَلَنج (از منتهي الارب) سَندَر قاين آغاجي پوست درخت خدنگ را توز گويند و در آن تشخيص داده « تار و تيره » مي نوشته اند، چنانکه کتبي که درجي اصفهان پيدا شده بر توز نوشته بودند، مرحوم دهخدا رنگ آن را اند و مؤيد آن اين قول است : و در اين ناحيت مشک بسيار افتد [ يعني در ناحيت خرخيز ] و مويهاي بسيار و چوب خدنگ و چوب خنج و دستهء کارد ختو (حدود العالم چ سيدجلال تهراني) ازين هر يکي پنبه بردي بسنگ يکي دو کداني ز چوب خدنگفردوسي وز دژم روي ابر پنداري کآسمان آسمانه ايست خدنگفرخي اختار و الها من المکاتب اصبرها علي الاحداث لحاء شجر الخدنگ و لحاؤه يسمي التوز (ابومعشر از النديم) بجاي دگر ديد دو بيشه تنگ ازين سو طبرخون وز آن سو خدنگ اسدي (گرشاسب نامه) شه از بهر آن سرو شمشادرنگ چنان سوخت کز تاب آتش خدنگنظامي درخزيده بجويباري تنگ زير شمشاد و سرو و بيد و خدنگنظامي چوبي است که تير از او سازند و درختي بزرگ است (نزهت القلوب) – تير خدنگ؛ تير که از چوب درخت خدنگ سازند : کمان را بماليد جنگي بچنگ بزد بر کمر چار تير خدنگفردوسي کمانهاي چاچي و تير خدنگ سپرهاي چيني و ژوبين جنگفردوسي گرفته کمان کياني بچنگ يکي تير پولاد پيکان خدنگفردوسي بوقت صلح دل من خلد بتير مژه بوقت جنگ دل دشمنان بتير خدنگ فرخي همي کشيد بنام رسول سخت کمان همي گشاد بنام خداي تير خدنگفرخي اي مژه تير و کمان ابر و تيرت بچه کار تير مژگان تو دلدوزتر از تير خدنگفرخي قمري بمژه درون کشد شعري را هدهد بسر اندرون زند تير خدنگ منوچهري سرا پرده و خيمه و ساز جنگ همان جوشن و تيرهاي خدنگ اسدي (گرشاسب نامه) ور جهان پر شد از مگس، منداز بر مگس خيره خيره تير خدنگ ناصرخسرو (ديوان ص 369 ) – زين خدنگ؛ زيني که حَنّا يا جناق آن از چوب خدنگ ساخته شود : چنان برگرفتش ز زين خدنگ که گفتي يکي پشه دارد بچنگفردوسي که اندرگشادم در کين و جنگ ورا برگرفتم ز زين خدنگفردوسي چنان برگرفتم ز زين خدنگ که گفتي ندارم به يک پشه سنگفردوسي بر اسبان نهادند زين خدنگ همه جنگ را ساخته تيزچنگفردوسي خدنگي رسته از زين خدنگش که شمشاد آب گشت از آب و رنگش نظامي || مطلق تير تير که در کمان بندند و بيفکنند تير که از کمان جهانند، بمناسبت آنکه از چوب درخت خدنگ که نيک سخت است ساخته شود : خدنگش بيشه بر شيران قفص کرد کمندش دشت بر گوران خباکادقيقي خدنگي گزين کرد پيکان چو آب نهاده بر او چار پرّ عقابفردوسي خدنگي که پيکان او ده ستير ز ترکش برآورد گرد دليرفردوسي خدنگي که پيکانش بد بيد برگ فرودوخت بر تارک ترک ترگفردوسي به يک خدنگ دژآهنگ جنگ دادي تنگ تو بر پلنگ شخ و بر نهنگ دريابار عنصري گردد از زخم خدنگ او چو بردارد کمان گردد از نوک سنان او چو بگشايد کمين مهره چون زنبورخانه در سر مار شکنج زهره چون الماس ريزه در تن شير عرين عبدالواسع جبلي از نشاط وصال چشم عدوت چون بپرد خدنگ تو ز کمان عبدالواسع جبلي پرنده خدنگ گشت بي جان هر روز بقصد جان ديگرسوزني از بيم چرخ خويش برآيند بر هوا با کرکسان چرخ پر کرکس و خدنگ سوزني چو گشاد تير غمزه ز خم کمان ابرو گذرد ز سنگ خارا سر ناوک خدنگش خاقاني دام ماهي شود ز زخم خدنگ گر بسد سکندر اندازدخاقاني دل ندارم ورنه بر صيد آمدي هر خدنگي کز کمان افشاندميخاقاني پر خدنگ تو هست شهير روح القدس پرچم رخش تو هست ناصيهء حور عين خاقاني عقابان خدنگت خون سرشته برات کرکسان بر پر نبشتهنظامي خدنگي رسته از زين خدنگش که شمشاد آب گشت از آب و رنگشنظامي از ميان دو شاخهاي خدنگ جست مقراضهء فراخ آهنگنظامي چو در شصت اوفتادش زندگاني خدنگ افتادش از شست جوانينظامي جمله ادراکات بر خرهاي لنگ او سوار بادپايان چون خدنگمولوي از ايرا کارگر نامد خدنگم که بر بازو کمان سام دارمبوطاهر جوان ديدم از گردش چرخ پير خدنگش کمان ارغوانش زرير سعدي (بوستان) خدنگهاي شهاب اندران شب شبه گون روان چو نور خرد در روان اهريمن (لغت نامهء اوبهي) بود ز دود مژه شعلهء نگه را بال خدنگ ناز تو تا پر بدل نشست مرا( 2) ؟ (از آنندراج) بر کمان مي کشد آن غمزه خدنگي که مپرس اي خوشا سينهء وحشي که نشان است امروز( 3) ملا وحشي (از آنندراج) بتان ز بس که بجانم خدنگ کين بستند ز چار سو به رخم سد آهنين بستند( 4) ملا شاني تکلو (از آنندراج ||) مجازاً، ذکر نره : نيم مستک فتاده و خورده بي خيو اين خدنگ يازهء منسوزني – خدنگ ترکي؛ خدنگ ترکان تير ترکي تيرکه ترکان سازند يا تير که همچون تير ترکان ساخته شده باشد : خدنگ ترکي بر روي و سر همي خوردند همي نيامد بر رويشان پديد غيرفرخي – خدنگ زين؛ خدنگ از آن زين : هوا را بر زمين چون مرغ بستند چو مرغي بر خدنگ زين نشستندنظامي – خدنگ غمزه؛ غمزه بمعني مژهء چشم است مژه اي است چون خدنگ خلنده : خدنگ غمزه بنظمي زدي و آه کشيد زبان بريدم اگر آفرين « خدنگ غمزه » و مقصود از ترکيب نميدانست( 5) ملا نظمي (از آنندراج) – خدنگ مژه؛ تير مژه کنايه از مژه اي است چون تير گذارنده خدنگ غمزه || نوعي تير کوچک (از غياث اللغات ||) خرچنگ (ناظم الاطباء ||) مستقيم (يادداشت بخط مؤلف) ( 1) – مرحوم دهخدا مي گويد: اين کلمه گاهي مجازاً بمعني مستقيم و راست مي آيد، چنانکه در اين بيت سوزني: تير خدنگ شاه بکلک تو داد شغل تا راستي و آورده است ( 3) – اين بيت « خدنگ نشستن » راست روي گيرد از خدنگ ( 2) – اين بيت را صاحب آنندراج شاهد براي خدنگ » آورده است ( 4) – اين بيت در آنندراج شاهد مثال است براي « خدنگ کشيدن » شاهديست که صاحب آنندراج براي است « خدنگ زدن » 5) – در آنندراج اين بيت شاهد ) « بستن.

کلمات مشابه

این وبسایت جهت ارائه تجربه بهتر و بارگذاری سریعتر از کوکی استفاده می‌کند. (بیشتر بخوانید)

0